De stempotloden zijn geslepen voor de strijd, maar waarom zijn ze rood?

22 november 2023, 12:02 • 4 minuten leestijd

Geslepen voor de verkiezingsstrijd © RTV Drenthe

Op deze dag van de Tweede Kamerverkiezingen worden weer miljoenen potloden gebruikt bij het invullen van de stembiljetten. Maar waarom zijn ze rood, wie slijpt ze en wat gebeurt er met de potloden na de verkiezingen?

Mevrouw Buma uit Assen stuurde deze vragen naar Zoek Het Uit! De redactieleden doken het stemhok in al voor er een stem is uitgebracht. We ontdekken dat het stempotlood al jaren dienst doet. Sterker nog, vorig jaar is het rode strijdwapen een eeuw oud geworden. Hoog tijd om eens nader op onderzoek te gaan.

Als eerste ontmoeten we Luuk Lesschen, hoofd stembureau in Grolloo. Voor zijn bureau haalt hij bij iedere verkiezing een doos potloden van het gemeentehuis. "Die zijn allemaal geslepen, we hoeven gelukkig niet met een puntenslijper aan de slag", weet Luuk. Hij herinnert zich nog goed dat bij de vorige Tweede Kamerverkiezingen in maart 2021, midden in coronatijd, de stemmers het potlood mee naar huis mochten nemen. "Dat deed bijna niemand", vertelt Luuk. "Ze gooiden het potlood in een bakje, wij maakten ze dan goed schoon en zo konden ze opnieuw gebruikt worden".

Overigens is op de stembureaus wel een puntenslijper aanwezig, mocht toch een punt afbreken. Na de verkiezingen brengt Luuk de potloden weer terug naar het gemeentehuis. Daar worden alle dozen vol potloden van de diverse stembureaus bewaard tot de volgende verkiezingen.

Tekst gaat verder na de foto.

Het biljet voor de Tweede Kamer-verkiezing 2023 © RTV Drenthe

Sinds 1848 wordt de Tweede Kamer gekozen. Na een grondwetswijziging in 1917 wordt in 1919 het algemeen stemrecht ingevoerd. Alle meerderjarige Nederlanders mogen dan hun stem uitbrengen. Dat doen ze met een zwart potlood. Dat is onder meer te lezen op de website isgeschiedenis. Op een groot stemformulier vol zwarte letters blijkt een zwart gekleurd rondje echter moeilijk waarneembaar en dus moet er een andere kleur komen.

In een artikel in de Nieuwe Rotterdamsche Courant stelt de toenmalige burgemeester van Soest, Aernout de Beaufort, het probleem van het zwarte potlood aan de kaak. Hij meent dat er een kleur moet komen die contrasteert met de zwarte letters op het stembiljet. Hij maakt zich sterk voor het gebruik van een rood potlood. Maar als liberaal realiseert hij zich dat het gevoelig kan liggen om de kleur van de Sociaal Democratische Arbeiderspartij te gebruiken. Hij stelt daarom de kleuren groen en oranje voor als alternatieven. Toch gaat de Tweede Kamer zonder verdere discussie akkoord met rood. De Kieswet wordt gewijzigd en in 1922 wordt dan het rode potlood ingevoerd.

In het stemhokje wordt sindsdien het rode potlood gebruikt. Maar wie per post stemt, bijvoorbeeld op Aruba of Curaçao en Nederlanders in het buitenland, is niet verplicht de kleur rood te gebruiken. Die kiezer mag op het stembiljet de witte stip voor de kandidaat rood, blauw, zwart of groen maken.

In de Kieswet staat overigens niet dat een potlood gebruikt moet worden. In het 'Kiesbesluit', dat gaat over praktische zaken rond verkiezingen, wordt enkel gesproken over rood schrijfmateriaal. Je bent als stemmer ook niet verplicht het schrijfgerei in het stemhokje te gebruiken en zodoende mag je dus ook stemmen met een rode balpen, een krijtje of zelfs lippenstift.

Tekst gaat verder na de foto.

Het stempotlood en onze vlag

De grote leverancier van stempotloden is Bruynzeel. Dit bedrijf is tegenwoordig onderdeel van Royal Talens in Apeldoorn. De potloden worden nu in het buitenland gemaakt.

Het stempotlood is het zeskantige extra dikke Bruynzeel-schoolpotlood met kleurnummer 31. Het valt in de categorie Mega-kleurpotloden. Deze wordt dubbel verlijmd en heeft een dikke kern van vijf millimeter. De punt van het potlood zal daardoor niet snel afbreken. Voor het potlood is een speciale puntenslijper beschikbaar.

Het potlood ligt goed in de hand en heeft een goede kleurafgifte. Daarnaast is het betreffende potlood gebaseerd op het gat dat in de achterkant geboord moet worden voor de ketting. Het stempotlood is iets korter dan een gewoon potlood, het heeft een totale doorsnede van negen millimeter en het weegt twee gram.

De rode kleur van het potlood wordt 'vermiljoen' genoemd en is het rood uit onze vaderlandse driekleur.

Bron: Royal Talens/ Rosa Peeks

Miljoenen stempotloden worden gebruikt bij de verkiezingen. Vaak vind je die keurig geslepen in het stemhokje, soms aan een ketting om te voorkomen dat ze meegenomen worden. Dat meenemen mag juist wel in de coronacrisis. Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer in 2021 besluiten veel gemeenten het potlood mee te geven, zodat die niet voor besmetting kan zorgen. Potloodfabrikant Bruynzeel ziet de potlodenverkoop dan ineens met 300 procent stijgen. Na die verkiezingen worden op Marktplaats opvallend veel stempotloden aangeboden. 'Collectorsitem, slechts één keer gebruikt', staat er soms bij vermeld.

Vanaf de jaren zeventig tot 2007 kan in Nederland met behulp van een machine gestemd worden. In beginsel gaat het om een mechanische stemmachine, die later plaatsmaakt voor een elektronische versie. Veel gemeenten blijven in die tijd gewoon potlood en papier gebruiken. In 1991 wordt de stemcomputer ingevoerd en die wordt door nagenoeg alle gemeenten gebruikt.

In de aanloop naar de verkiezingen van 2006 worden de stemmachines en -computers onderwerp van discussie. De apparatuur zou niet betrouwbaar genoeg zijn. Sinds 2009 wordt daarom weer met potlood en papier gestemd. En daarmee lijkt voor het potlood de komende jaren nog wel plaats in het stemhokje. Toch gaan steeds meer stemmen op voor herinvoering van een stemcomputer, waarmee het in ieder geval een stuk sneller stemmen tellen is.